Ser ave de extramuros

(lin este texto que deixo aquí o pasado xoves, na facultade de Filoloxía e Tradución da Universidade de Vigo, con motivo do ciclo "Escritoraes na Universidade" que organiza a AELG e coordina Xina Vega, e no que compartín mesa redonda con Gonzalo Hermo e Xabier Xil Xardón)

En 1937 un discurso do novelista alemán Ernst Wiechert opoñéndose ao fascismo e a barbarie do seu país, chega a Moscú dentro dunha bola de pan. Forneadas no interior, as súas palabras convocan, dun xeito ou doutro, a resistencia. E non só a resistencia, porque ás veces non basta, senón tamén a rebelión.

Tempo máis tarde, sería feito prisioneiro político no campo de concentración de Buchenwald o que antes fora un dos escritores máis lidos de Alemaña,  e escribiría alí unha novela, O bosque dos mortos —Der Totenwald—, sen tradución ao galego e editada en castelán en abril de 1946. Atopei un exemplar da primeira edición dese libro nunha libraría de vello. É un volume encadernado en tea de cor laranxa, talvez menos laranxa do que fora noutro tempo. O cambio de cor da tapa e a mudanza do discurso de Wiechert, que nos primeiros anos trinta apoiara ao chamado nacional socialismo, parecéronme marcas do sol sobre un tempo salvaxe. Alí, en Buchenwald, traducido "bosque de buxos", o escritor non é condenado a traballos forzosos senón ao silencio, a ficar na marxe.

Pero Wiechert escribe. Faino  en pequenas follas separadas de papel que oculta baixo a terra a medida que colma de palabras en letra miúda o espazo do que dispón. Escribe sen que ninguén o lea e atopa así un xeito de resistencia. E algo máis. A escrita é o camiño que Wiechert escolle para sobrevivir. Igual que César Vallejo escribiu o poemario Trilce na cadea. E igual que Boris Pasternak escribiu Doutor Zhivago desde un exilio interior. O curioso é que despois da fin da guerra, Wiechert regresa a Buchenwald e recupera os papeis soterrados para publicalos cun formato de libro. Escarba no bosque de buxos para procurar o bosque de mortos.

Der Totenwald é unha prosa poética contra o salvaxe, non é unha crónica en sentido estricto, senón un libro de ficción. Na primeira páxina o protagonista di sentir: "a espera, anguriosa, dun porvir descoñecido, preñado de ameazas, que se erguía diante del, enigmático e silencioso, inexpresivo e informe".

Convídanme hoxe a dar resposta a unha pregunta, "Furia estratéxica para un tempo salvaxe?", sobre a que non teño realmente ningunha resposta segura. Como o protagonista de Wiechert, o único que sei da poesía do meu tempo é que cómpre escarbar para atoparmos algo, aínda que sexan os nosas propias sombras, e talvez tamén que opera en todos nós un cambio paradigmático: que a poesía xa non pode ser un vieiro para procurar a verdade, senón unha frecha cara á incerteza. O discurso poético nun tempo precario é, inevitablemente, o discurso da espera. Aínda que o poeta saiba que só agarda para ser devorado.

Tamén desde o exilio Hermann Broch escribiría A morte de virxilio, retrato dos últimos días do poeta latino caído en desgraza, unha parábola da confrontación do escritor fronte ao poder. Desde a expulsión do poeta da República de Platón, o cantor sabe que só lle pertencen as marxes do seu mundo e que é ese espazo o único que lle é permitido para observar a cidade. O poeta é unha ave de extramuros, como lle chamou Valente. Nos versos que pechan a derradeira sección de Presentación y memorial para un monumento escribe: "porque es nuestro el exilio, no el reino".

A diáspora resignifícase, así, como espazo necesario para a poesía, que só cobra sentido cando as palabras do poeta, escritas desde o outro lado da fronteira, resoan, malia todo, dentro da cidade. Porque se no discurso do poder estas fican esvaídas de sentido, abandonando a súa condición de símbolos, no do poeta violéntanse unhas contra outras como pezas de metal imantadas que se opoñen por lados do mesmo signo. E nesa violencia rompen muros, atravesan dogmas, sinalan e crean estigmas.

A decisión de violentar a linguaxe ata as estremas é a resposta de Paul Celan para a poesía. A súa furia sen destinatario. Porque a poesía para Celan, como a bola de pan na que viaxou o discurso de Wiechert até Moscú, é unha botella lanzada ao mar sen que o poeta saiba quen a vai recoller ou se vai chegar a alguén.

Celan, poeta rumano de orixe xudía, mais de fala alemá, atópase na disxuntiva de escribir poesía que sexa testemuña do holocausto empregando paradoxalmente o mesmo idioma apropiado polo nazismo para xustificar a represión exercida sobre o seu propio pobo. Nese sentido sofre unha dobre represión, un dobre intento de silenciamento: o primeiro experiencial, recluído nun campo de traballo en Moldavia do que finalmente logra escapar, o segundo lingüístico. Porque a lingua, sempre compañeira do imperio, fora desposuída de toda verdade inxenua e arbitraria ao formar parte dunha maquinaria represora.

Preguntado sobre por que escribe en alemán chega a dicir: "Un non pode expresar a súa verdade máis que na súa lingua materna. Nunha lingua estranxeira, o poeta minte." Porque se algunha vez pensamos, pensou alguén, que a linguaxe era inocente, nunca o é o idioma. A profesora donostiarra María José Olaziregi, especialista en literatura infantil e xuvenil, di que as marcas ideolóxicas sobre a escrita literaria son previas ao propio texto. Escoller a lingua significa, para o poeta, determinar a República da que quere ser expulsado.

Herdar un idioma asoballado, e retomando o caso de Celan, herdar un idioma baleirado, converte a linguaxe nun código insuficiente, e por iso tamén César Vallejo, en Trilce, quere destruír cada correspondencia, desaprendendo a idea de que a palabra representa, de algunha maneira, outra cousa. 

Esa é a procura. Por iso apunta: "quiero escribir pero me sale espuma"

A escrita poética é, xa que logo, non só a espera do que xa non ten máis seguridade que a incerteza, non só unha diáspora ou un relato desde a fronteira —"una mirada desde la alcantarilla puede ser una visión del mundo", escribía Pizarnik— senón tamén, e sobre todo, un acto fondamente revolucionario, necesariamente violento.

Cando filósofo alemán Theodor Adorno afirma que "escribir poesía despois de Auswicht é un acto de barbarie", toma partido retirándolle ao poeta, ao que xa lle fora negada a cidade, tamén o seu exilio. Desde aí non cabe nada máis que o silencio, xa non quedan preguntas que formularse. E por iso Valente invirte de novo os termos para sinalar a necesidade do acto de barbarie como tal. A pregunta é se acaso é posible non escribir poesía despois de Auswicht. E tamén se estamos realmente despois de Auswicht, se chegaremos algunha vez. Porque despois de Auswich, Iroshima. Despois de Iroshima, Korea. Despois de Korea, Vietnam. Despois de Vietnam ,Iugoslavia. Despois de Iugoslavia, Palestina, Irak.  Siria hoxe.

A guerra silenciosa que vivimos, este tempo efectivamente salvaxe, de persecución e precariedade, non é unha guerra económica senón unha loita de signos.

A responsabilidade do poeta é histórica e co seu tempo: 

Resignificar a linguaxe do poder. Trasladar a palabra até a fronteira. Ser ave de extramuros sobrevoando unha paisaxe asoballada. Incendiar devesas. 

Non importa que aquel que escribe non saiba, como tampouco o soubo Hölderlin, para que poetas en tempos de miseria.